: ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Oι αρχαιολογικές ανασκαφές στα Γιαννιτσά και γύρω από την σημερινή πόλη έδειξαν ότι η περιοχή εκατοικείτο από την αρχή της Αρχαιότερης Νεολιθικής Περιόδου (τέλη 7ης-αρχές 6ης χιλιετίας). Μάλιστα ο νεολιθικός οικισμός, που ανασκάπτεται τα τελευταία χρόνια στα υπό ανοικοδόμηση οικόπεδα στην "Παλαιά Αγορά" των Γιαννιτσών, διαπιστώθηκε ότι είναι ανώτερος από τον αντίστοιχό του και πασίγνωστο οικισμό της Νέας Νικομήδειας Βέροιας, που είχε ερευνηθεί κατά τη δεκαετία του 1960. Σημαντικοί νεολιθικοί οικισμοι βρέθηκαν κοντά σε όλα σχεδόν τα σύγχρονα χωριά γύρω από τα Γιαννιτσά, πράγμα που δείχνει ότι η λοφώδης περιοχή των Γιαννιτσών ήταν ιδανική για την εγκατάσταση και δράση του ανθρώπου.

Οι προϊστορικοί οικισμοί των Γιαννιτσών και της περιοχής τους ήταν ιδρυμένοι σε στρατηγική θέση, ανάμεσα στην πεδιάδα και το Πάικο, πάνω στο σταυροδρόμι των βασικών οδικών αξόνων των βαλκανίων. Βρίσκονταν στο κέντρο μιας εξαιρετικά ευνοημένης περιοχής, που είχε ως αποτέλεσμα τη διοχέτευση πολλών πολιτιστικών επιδράσεων από τη Θεσσαλία, τα Βαλκάνια και το Αιγαίο.

Oι ανασκαφές στα Γιαννιτσά και σε άλλους νεολιθικούς οικισμούς (Αμπελιές, Δαμιανό, Αρχοντικό και Αγροσυκιά)έφεραν στο φως τμήματα νεολιθικών πασσαλόπηκτων κυρίως οικιών και πλήθος ευρημάτων, όπως γραπτή και εμπίεστη κεραμική, λίθινα και οστέινα εργαλεία, διάφορα κοσμήματα, πήλινα ειδώλια, οστά ήμερων και άγριων ζώων, σπόρους δημητριακών (σιτάρι μονόκοκκο και δίκοκκο, κριθάρι, κεχρί) και όσπρια (φακή, ρόβι, λαθούρι).

Tα Γιαννιτσά και η περιοχή τους εκατοικείτο συνεχώς και κατα την διάρκεια των μεταγενέστερων εποχών, την εποχή του Χαλκού, την εποχή του Σιδήρου και στην ιστορική εποχή (απο τα αρχαϊκά μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια). Κατά την εποχή του Χαλκού και την εποχή του σιδήρου ακμάζουν ιδιαίτερα οι οικισμοί του Αρχοντικού και του Πενταπλατάνου.

Μάλιστα, στην περιοχή νότια του Κτηνιατρείου Γιαννιτσών βρέθηκε νεκροταφείο με τάφους της εποχής του Σιδήρου, οπου βρέθηκαν πήλινα αγγεία, όπλα και χάλκινα κοσμήματα. Παρόμοια αντικείμενα βρέθηκαν σε νεκροταφεία της εποχής του Σιδήρου από το Αρχοντικό και την Αγροσυκιά. O οικισμός του Αρχοντικού Γιαννιτσών, η λεγόμενη Τούμπα, που βρίσκεται νότια του συνοικισμού αυτού των Γιαννιτσών, κατοικείται απο την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο μέχρι και τα υστεροβυζαντινά χρόνια. Η Τούμπα έχει περιφραχθεί και διαμορφωθεί κατάλληλα, αποτελώντας απο το 1992 αντικείμενο ανασκαφικής έρευνας. Στην εποχή του μακεδονικού κράτους ο οικισμος του Αρχοντικού ήταν η σημαντικότερη κώμη της Πέλλας.

Γύρω απο τα Γιαννιτσά ήκμασαν σπουδαίοι οικισμοί. Ο αρχαίος οικισμός του Πενταπλατάνου Γιαννιτσών βρίσκεται στα δυτικά του σημερινού χωριού. Αρχικά κατοικήθηκε στην Υστερη Εποχή του Χαλκού (1400π.Χ) και ήκμασε ιδιαίτερα κατά τα κλασικά, τα ελληνιστικά και τα ρωμαϊκά χρόνια. Ο οικισμός πρέπει να ταυτίζεται με την γνωστή απο τις ιστορικές πηγές αρχαία πόλη Τύρισσα. Σε δοκιμαστικές ανασκαφικές τομές και σε σωστικές ανασκαφές που έγιναν τα τελευταία χρόνια στον αρχείο οικισμό, βρέθηκαν τμήματα οικιών των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων με πλούσια ευρήματα, υπόγειοι λαξευτοί διθάλαμοι τάφοι με πήλινα αγγεία,πήλινα γυναικεία ειδώλια και νομίσματα,λουτρό των ρωμαϊκών-παλαιοχριστιανικών χρόνων.

Ο οικισμός του Αρχοντικού Γιαννιτσών, η λεγόμενη Τούμπα, που βρίσκεται νότια του συνοικισμού αυτού των Γιαννιτσών, κατοικείται απο την Αρχαιότερη Νεολιθική Περίοδο μέχρι και τα υστεροβυζαντινά χρόνια. Η Τούμπα έχει περιφραχθεί και διαμορφωθεί κατάλληλα, αποτελώντας απο το 1992 αντικείμενο ανασκαφικής έρευνας. Στην εποχή του μακεδονικού κράτους ο οικισμος του Αρχοντικού ήταν η σημαντικότερη κώμη της Πέλλας.

Στην πεδιάδα των Γιαννιτσών εντοπίστηκαν πολλοί αρχαίοι οικισμοί, πράγμα που αποδεικνύει οτι απο τα κλασικά χρόνια η περιοχή ήταν πυκνοκατοικημένη. Και αυτό γιατί η γνώστη κατά την αρχαιότητα λίμνη Λουδία εκτεινόταν στην περιοχή νότια της Πέλλας. Η μεταγενέστερη και πολύ μεγαλύτερη λίμνη των Γιαννιτσών δημιουργήθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (16ος αι.), μετά τις μεγάλες προσχώσεις του Θερμαϊκού κόλπου απο τον Αξιό και τον Αλιάκμονα, καθώς και μετά την άνοδο του επιπέδου της θάλασσας (συνολικά κατά 2.5 μ. απο την εποχή του Φιλίππου Β’)

Στην περιοχή της κώμης του Αρχοντικού ανασκάφτηκαν τα τελευταία χρόνια ένας ημιτελής ταφικός τύμβος με λίθινη κυκλική κρηπίδα ύψους 4,20 μ. και περίμετρο 158,5 μ. και ένας δεύτερος τεράστιος τύμβος (διαμέτρου 100 μ. και ύψους 15 μ.), στη νότια πλευρά του οποίου, βρέθηκε ο μεγαλύτερος γνωστός μέχρι σήμερα μακεδονικός τάφος (πλάτους 6,70 μ. και μήκους 10,30 μ.), δυστυχώς συλημένος. Και τα δύο ταφικά μνημεία χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ.

Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων χρόνων έδειξε ότι στην "Παλαιά Αγορά" των Γιαννιτσών (όπου η προϊστορική τούμπα) προϋπήρχε σημαντικός οικισμός, που εκτεινόταν αμέσως βόρεια της Εγνατίας οδού. Αυτό αποδεικνύεται απο τα στρώματα κατοίκησης, όπου βρέθηκαν βυζαντινή κεραμική, νομίσματα και άλλα ευρήματα. Ο οικισμός αυτός στα υστεροβυζαντινά χρόνια πιθανότατα ονομαζόταν Βαρδάρι. Οταν οι Τούρκοι με επικεφαλής το Γαζή Εβρενός κατέλαβαν και εποίκησαν την περιοχή γύρο στο 1385, μετονόμασαν τον οικισμό σε "Γενιτζέ Βαρδάρ" που σημαίνει το Νέο Βαρδάρι, καθιστώντας, ορμητήριο για την κατάκτηση των υπολοίπων γειτονικών χωρών της Βαλκανικής.

Η ανασκαφική έρευνα στην "Παλαιά Αγορά" των Γιαννιτσών άρχισε το 1989 και μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιήθει αρκετές σωστικές και δοκιμαστικές ανασκαφές στα υπο ανοικοδόμηση οικόπεδα της περιοχής. Τα προβλήματα είναι κυρίως οικονομικής φύσης και λύνονται σε μεγάλο βαθμό με την πρόθυμη συμβολή του Δήμου Γιαννιτσών, ο οποίος χρηματοδοτεί τις ανασκαφές ανάλογα με τις δυνατότητές του.

Στα νότια της Αραβησσού (θέση "Παλαιοκάστρο") υπάρχει ένας σημαντικός αρχαίος οικισμός, που ταυτίζεται με την γνωστή απο τις ιστορικές πηγές αρχαία πόλη Κύρρο. Στα δυτικά της ακρόπολης υπάρχει σημαντικός προϊστορικός οικισμός. Σε καλή κατάσταση σώζεται το τείχος της παλαιοχριστιανικής πόλης, ανώ αρχιτεκτονικά μέλη δείχνουν την ύπαρξη του γνωστού απο τις πηγές, ιερου της Αθηνάς. Μαρμάρινα αρχιτεκτονικα μέλη πιστοποιούν την ύπαρξη παλαιοχριστιανικής βασιλικής στα νότια της ακρόπολης, ανώ τυχαία ευρήματα, που ήρθαν στο φώς στην περιοχή μαρτυρούν την λατρεία της Αθηνάς Κυρρεστίδος, του Διονύσου, της Αρτεμης Αγροτέρας και του Διός Υψίστου. Η ανασκαφή της αρχαίας Κύρρου αποτελεί επιτακτική ανάγκη - αν εξασφαλιστούν οι αναγκαίες πιστώσεις - γιατί οι καταστροφές που προκαλούνται απο την καλλιέργεια και την αρχαιοκαπηλία έχουν πάρει την μορφή συστηματικών επιδρομών.